Η προσθήκη αντηχείου ήταν το ουσιαστικό βήμα για τη μεταμόρφωση του τεντωμένου τόξου σε μουσικό όργανο. Τα πρώτα αντηχεία λαμβάνονται αυτούσια από την φύση, κάτι που γίνεται ακόμη και σήμερα (κέλυφος χελώνας, κολοκύθα κ.α.). Με την αντικατάσταση του τόξου από το σύστημα βραχίονας (μανίκι)-κλειδοθέσιο,δημιουργήθηκε μια νέα μορφή, τόσο δόκιμη, που παραμένει σε χρήση μέχρι και σήμερα.

Η βελτίωση των ξυλουργικών εργαλείων και η καθημερινή χρήση αντικειμένων από σκαφτό ξύλο δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστη την οργανοποιία. Ξύλινα σκαφτά αντηχεία κάθε μορφής και σχήματος ικανοποιούν τις αισθητικές αναζητήσεις του μάστορα, δημιουργούν ποικίλα μουσικά ηχοχρώματα αποκαλύπτοντας έτσι την άμεση σχέση αντηχείου και ήχου. Μόνο που η φύση του υλικού θα βάλει απαγορευτικά όρια στην εφαρμογή των παραπάνω συμπερασμάτων. Μεγάλα αντηχεία που θα μπορούσαν να παράγουν βαθύτερα ηχoχρώματα είναι δύσχρηστα, εύθραυστα, απαιτούν χρόνο, ιδρώτα και υλικό.

Ανάλογο πρόβλημα είχαν συναντήσει αιώνες πριν, οι πρώτοι ναυπηγοί, στην προσπάθεια της αύξησης του όγκου των πρώτων «πλοίων».Το έλυσαν κατασκευάζοντας το πλοίο με καρίνα, αντικαθιστώντας με αυτό το σκαφτό μονόξυλο. Μόνο που στην περίπτωση του αντηχείου η ιδέα αυτή θα έπρεπε να τροποποιηθεί, ώστε με το τέλος της κατασκευής, να αφαιρείται ο σκελετός Το κατασκευαστικό ανάλογο βρέθηκε σε κάτι πολύ πιο απλό και καθημερινό. Οι φλούδες που μένουν από ένα καρπούζι, σαν υπόλοιπο μιας δροσιστικής απόλαυσης αν «ενωθούν», δίνουν ένα«αντηχείο ». Αξίζει δε να σημειωθεί πως στην ορολογία της Ελληνικής οργανοποιίας το αντηχείο αποκαλείται σκάφος ενώ οι λεπτές λωρίδες ξύλου φέτες.

Η άκρως ριζοσπαστική λύση που δόθηκε στηριγμένη στις πιο πάνω αρχές είχε εξ ίσου καταπληκτικά αποτελέσματα. Λεπτά φύλλα ξύλου κατάλληλα διαμορφωμένα με την βοήθεια του καλουπιού, συγκολλούνται μεταξύ τους δίνοντας στο τέλος ένα ελαφρύ και συνάμα ανθεκτικό αντηχείο. Οι ανάγκες για υλικό μειώνονται κατακόρυφα και η νέα κατασκευή απαιτεί περισσότερη τεχνική παρά κόπο. Η γεωμετρία του καλουπιού-καρίνα, στο οποίο βασίζεται η κατασκευή του αντηχείο, είναι πολύ απλή .Το μισό της πρόσοψης του υπό κατασκευή αντηχείου περιστρέφεται κατά 180 μοίρες, με άξονα περιστροφής τον κατά μήκος άξονα του οργάνου. Η παραγόμενη επιφάνεια χωρίζεται σε ίσες(άρτιου (σχ. 1) ή περιττού αριθμού (σχ.2)) από δέσμη επιπέδων, που ο άξονας της δέσμης συμπίπτει με τον άξονα περιστροφής (σχ. 3). Οι τομές της επιφάνειας με την δέσμη των επιπέδων είναι οι ακμές των φετών. Το σχήμα 2 αποτελεί το γεωμετρικό μοντέλο του καλουπιού. Ένα άλλο γεωμετρικό μοντέλο, είναι αυτό που δίνει περιττό αριθμό ίσων φετών και δύο μικρότερες (ίσες η κάθε μια με το μισό μιας μεγάλης ), συμμετρικά τοποθετημένες στα άκρα των μεγάλων φετών και κάθετες στην πρόσοψη του αντηχείου (σχ.4). Μια φέτα ποδιά (κολλάντζα) δένει το σύνολο τους στο κάτω μέρος του αντηχείου (σχ.5). Το δεύτερο μοντέλο επικράτησε του πρώτου για δύο σημαντικούς λόγους: Η κεντρική του φέτα (λόγω του περιττού αριθμού των φετών) βρίσκεται ακριβώς στο μέσο του αντηχείου και αποτελεί οδηγό στην κατασκευή του (στην γλώσσα των Ελλήνων οργανοποιών αποκαλείται ντουγομάνα), η δε κάθετη επαφή των μικρών με το καπάκι διευκολύνει σημαντικά την κατασκευή του υπόλοιπου οργάνου. Στην συνέχεια θα αναφερθούν κάποιες απλές ιδιότητες του μοντέλου αυτού καθώς αυτές θα αποτελέσουν σημεία διαφοροποίησης των νέων τροποποιημένων αντηχείων:

Το ανάπτυγμα της κάθε φέτας είναι μια συμμετρική άτρακτος (με άξονα συμμετρίας το ευθύγραμμο τμήμα που ενώνει τις κορυφές της ατράκτου), σχ.6, εκτός από αυτό των μικρών πλευρικών που είναι το μισό των μεγάλων. Σε κάθε κάθετη τομή του αντηχείου, το μέγιστο ύψος είναι το μισό του αντίστοιχου πλάτους. Το σύνολο των φετών εκκινεί από το ένα άκρο του άξονα περιστροφής, για να συγκλίνει στο άλλο του άκρο.

Ένα – ένα από τα παραπάνω «καλά» χαρακτηριστικά αρχίζουν να εξαφανίζονται για καθημερινούς και πρακτικούς λόγους. Η τόσο απλή γεωμετρία, άλλο τόσο ανελαστική είναι. Ένα ελάχιστα « κακό» και ατελές καλούπι θα υποχρεώσει τις φέτες σε μεταξύ τους διαφοροποίηση προκείμενου να επιτευχθεί η κάλυψή του. Η απώλεια ενός χιλιοστού από μια φέτα μπορεί να αντισταθμιστεί από μια μεγαλύτερη επόμενη. Η συμμετρία της ατράκτου αρχίζει να καταστρέφεται αλλά προς το παρόν διατηρούνται τα δύο σημεία σύγκλισης του συνόλου των φετών (σχ 7). Οι κορυφές μιας φέτας μπορούν πολύ εύκολα να καταστραφούν, ιδίως όταν το ξύλο της φέτας είναι «δύσκολο και ευαίσθητο». Μια τέτοια καταστροφή δεν αποτελεί πρόβλημα καθώς καλύπτεται εύκολα από την κολλάντζα. Με αυτό τον τρόπο δημιουργείται η έννοια της ελλιπούς φέτας (το ανάπτυγμα αυτής της φέτας είναι τμήμα της ατράκτου, σχ. 8 ),που αφομοιώνεται από τον οργανοποιό και γίνεται σημαντικό εργαλείο όταν το καλούπι παραγίνεται κακό. Μια ελλιπής φέτα στην θέση της ντουγομάνας μπορεί να απορροφήσει αρκετές ατέλειες (σχ.9) . Μια αυτοσχεδιαστική στάση απέναντι στο καλούπι αρχίζει διαμορφώνεται. Ο αριθμός των ελλιπών φετών αυξάνεται και η θέση τους ποικίλει (σχ.10), καθώς τα πλεονεκτήματα που παρέχουν αναδεικνύονται σημαντικά. Με την χρήση τους το αντηχείο μπορεί να γίνει εργονομικώτερο και να αλλάξει σχήμα γεγονός που μπορεί να τροποποιήσει σημαντικά τον ήχο του οργάνου.Όλα τα παραπάνω θα ήταν αδύνατο να μην ενισχύσουν τις καλλιτεχνικές του συνιστώσες ,καθώς του δίνουν την δυνατότητα να κατασκευάζει ένα αντηχείο σύμφωνα με τα δικά του αισθητικά κριτήρια. Μια νέου είδους γλυπτική θεσπίζεται που λειτουργεί συνάμα και σαν γλυπτική του ήχου καθώς άμεση είναι η εξάρτησή του από το σχήμα του αντηχείου.

Μια νέα ευέλικτη γεωμετρία , κατά πολύ πιο πολύπλοκη της παλιάς, (που νομίζω ότι ανήκει στο χώρο της σύγχρονης τοπολογίας) , καθορίζει τώρα τους νέους νόμους της κατασκευής αντηχείων. Την γεωμετρία αυτή οργανοποιός την γνωρίζει και υπακούει σ αυτή με ένα δικό του διαισθητικό τρόπο. Η φέτα γίνεται στα χέρια του αντικείμενο ταχυδακτυλουργίας καθώς αυτός ολισθαίνει με ισορροπία ζογκλέρ στην επιφάνεια του καλουπιού. «Κλέβει», «στρίβει», «ασελγεί» πάνω στην φέτα. Τέλος πάντων, το καλούπι πρέπει να ντυθεί .

Και ενώ στο λαούτο το ύψος μιας κάθετης τομής γίνεται μικρότερο του αντίστοιχου πλάτους, στο μαντολίνο και στον ταμπουρά που με την σειρά τους υιοθετούν την τεχνική της φέτας γίνεται ακριβώς το αντίθετο, προκείμενου να διατηρηθούν οι αναλογίες του σκαφτού πρόγονου τους. Δύο συμμετρικές ομάδες ελλιπών φετών προσδίδουν το ανάλογο βάθος στο αντηχείο , ενώ μια φέτα γραβάτας καλύπτει τα σημεία επαφής τους (σχ.11).Στο μαντολίνο αυτές οι δύο ομάδες φετών πολλές φορές αντικαθιστούνται από δύο μεγάλες ελλιπείς πλευρικές (σχ 12).Η μετάβαση από το λαούτο στο μαντολίνο ή τον ταμπουρά γίνεται εύκολα αντιληπτή με τα παρακάτω σχήματα (σχ.13) .

Η αντικατάσταση των εντέρινων χορδών από ατσάλινες στο ελληνικό λαούτο θα αυξήσει την τάση τους σε σημείο αυτή να γίνει επικίνδυνη για το αντηχείο και κατ επέκταση για όλο το όργανο. Η λύση δόθηκε με την αύξηση του μεγέθους των δύο πλευρικών φετών του οργάνου ώστε να μπορεί να δεχθεί μια μεγαλύτερη κολλάντζα. Δύο μικρές φέτες που αρχίζουν από το τέλος της κολλάντζας και φθάνουν ως το μπράτσο του οργάνου, ενισχύοντας σημαντικά την αντίσταση στην τάση των χορδών. Μια αύξηση των ελλιπών φετών στην πλάτη του οργάνου προλαμβάνει μια ανεπιθύμητη αύξηση του βάθους του αντηχείου (σχ.14).

Μια πολύ κομψή λύση δόθηκε από τους οργανοποιούς της Νάπολης σε ανάλογα προβλήματα που αντιμετώπιζε το μικρό μαντολίνο από την τάση των ατσάλινων χορδών. Οι δύο πλευρικές ελλιπείς φέτες θα σχηματίσουν οξεία γωνία με το καπάκι ενώ η πρόσοψη του αντηχείου θα μετατραπεί σε πολυεπίπεδο .Δύο μικρές φέτες που αρχίζουν ένθεν και ένθεν της κολλάντζας και φθάνουν στο μπράτσο του οργάνου ολοκληρώνουν μια ανθεκτική πλην όμως ελαφριά κατασκευή του αντηχείου (σχ.15). Τόση δε είναι η σταθερότητα που επιτυγχάνεται ,που χωρίς καμία επίπτωση ,οι μικρές φέτες του αντηχείου σκάβονται, οι λωρίδες καπλαμά ανάμεσα στις φέτες αντικαθίστανται με ασημένιο σύρμα .Με ελαφρές παραλλαγές, η δομή του αντηχείου αυτού παραμένει σε χρήση μέχρι σήμερα. Με την μετανάστευσή του στην Αμερική ήλθε σε επιμειξία με ένα άλλο μετανάστη δίνοντας ένα καινούργιο δυναμικό υβρίδιο.

Τι απέμεινε πλέον από το απλό καλό αντηχείο, από την παλιά απλή φέτα ?Μια ιδιότητα που δεν πρόκειται ποτέ να αναιρεθεί. Όταν η επίπεδη άτρακτος (ελλιπής η όχι ) καμπυλωθεί, προκειμένου να σχηματιστεί η φέτα, οι δύο ακμές της μετασχηματίζονται σε επίπεδες καμπύλες, προκειμένου η φέτα αυτή να έχει την δυνατότητα επαφής με τις γειτονικές της (σχ.16).Η ιδιότητα αποτέλεσε σημείο εκκίνησης της έρευνας μου, και ακρογωνιαίος λίθος της, όταν πριν από δεκαπέντε χρόνια είχα αρχίσει την έρευνά μου για το τι είναι φέτα.

Ένα ερώτημα εγείρεται αναπόφευκτα. Έχει άραγε σημασία πέραν της ιστορική, η έρευνα αυτή? Η απάντηση στο ερώτημα αυτή έρχεται σχεδόν αβίαστα, αποτέλεσμα της έρευνας αυτής. Η μεγάλη ποικιλία των αντηχείων που περιγράφονται πιο πάνω, αναδεικνύει τις τεράστιες πλαστικές δυνατότητες της ιδιόμορφης ξύλινης οντότητα, που κατάφερε στο πέρασμα των αιώνων να δίνει διέξοδο και να ικανοποιεί τις ανάγκες οργανοποιών και μουσικών. Νέα αντηχεία μπορούν να κατασκευαστούν, νέοι ήχοι μπορούν να αναδειχθούν και νέες διέξοδοι μπορούν να δοθούν σε σύγχρονες αναζητήσεις Και αυτός είναι και ο στόχος της έρευνας αυτής. Να συμβάλλει στην ανάδειξη της σημασίας της φέτα, πέρα από τον μέχρι τώρα παραδοσιακό ρόλο που κατείχε.

Σαν προσωπική έρευνα θα ήταν παράλογο να μην εμπεριέχει αυθαιρεσίες ελλείψεις και παρακινδυνευμένες εικασίες. Η πραγματικότητα είναι πολύ πλούσια ώστε η μελέτη της να αποτελέσει έργο ενός ατόμου. Η ίδια εργασία παρ όλα αυτά θα μπορούσε να ήταν καλύτερη, αν μπορούσα να μελετήσω τις μελέτες και τις αναφορές που υπάρχουν στην διεθνή βιβλιογραφία για το θέμα αυτό, για πολλές από τις οποίες αγνοώ την ύπαρξή τους. Συνειδητά απέφυγα να κάνω ιστορικές και κοινωνικές αναφορές, γνωρίζοντας ότι αυτό φτωχαίνει την μελέτη αυτή.

Κουκουρίγκος Γιάννης , Σιδηροχώρι 23 Μαρτίου 2004